Con tanto río en Galicia, hai moitísimos muíños de auga. Dalgúns só fican unhas cantas pedras, mais outros consérvanse en bo estado, e algúns mesmo son restaurados.
Parece que foron os mosteiros os que trouxeron tanto muíño. A construción tiña os seus mecanismos un tanto complicados, así que non todo o mundo tiña muíño, máis aló dos frades e a xente de cartos. Xeralmente usábanse os “muiños de herdeiros”, que eran compartidos por varias familias ao longo de xeracións. Estes son pequenos e atópanse á beira dos ríos pequenos. Tamén estaban as maquías, nas que o dono traballaba a cambio dunha parte da moenda, que é o que se chama “maquía”. Deixando a un lado o seu valor etnográfico, a localización destas construcións danos un motivo perfecto para coñecer a nosa natureza.
Hai moitos sendeiros e rutas que nos levan aos muíños da beira dos ríos. Por exemplo, se empezamos polas Rías Baixas, temos varias paradas obrigadas, como os Muíños do Picón e Folón. Nesta pequena ruta circular, no concello do Rosal, entre Martín e Fornelos, temos que subir por unha aba do monte Campo do Couto, onde están os muíños do río Picón, e baixar por outra aba, onde están os do Folón. Os muíños, escalonados no monte dun xeito particular, son dos séculos XVII e XVIII, e están restaurados. O valor engadido da excursión son as vistas desde arriba da desembocadura do Miño, o Val do Rosal, o monte de Santa Trega e Portugal.
Se avanzamos cara ao norte, chegando á comarca do Salnés, temos outra parada na Ruta da Pedra e da Auga, que vai pola beira do Armenteira, nos concellos de Meis e de Ribadumia. Comeza no mosteiro de Armenteira e sigue o camiño do río, cheo de muíños máis ou menos restaurados, con moitos saltos de auga. No grupo de muíños de Serén destaca a recreación dunha aldea labrega; despois, chegamos aos muíños de Barrantes. A ruta é lineal e mide 6,5 km.
Xa que andamos polo norte da provincia de Pontevedra, subimos un anaco e xa estamos na Coruña, onde tamén hai muíños, claro. Un bo destino, por exemplo, é a Ruta da auga de Zas, na parroquia da Gándara, en Zas. Ademais de ser coñecida polas fervenzas, ten até 17 muíños que aproveitaban a forza do río. O camiño lévanos por sendeiros de ribeira, entre carballos, ameneiros, hórreos, mesmo hai alvarizas, un batán, un castro… O percorrido, circular, comeza e remata na Ponte do Sisto.
Cara ao noroeste, no concello de Vimianzo, agárdannos os Batáns e muíños do Mosquetín. Os batáns usábanse para tratar os tecidos, sobre todo de lá, e para iso tamén aproveitaban a forza da auga. Hoxe o conxunto etnográfico, que conta con sete muíños, pódese visitar, e mesmo podemos observar o seu funcionamento.
Se saltamos á provincia de Lugo, temos que parar na Ruta da Auga de Guitiriz, que enlaza o Camiño Norte de Santiago coas tres fontes mediciñais do concello: a de Valdovín, a de San Xoán e a de Santo Domingo. Ademais de ter estas boas augas, ponte romana, cruceiro… hai moitos muíños, nun percorrido de case 20 km.
Máis ao sur, na Ribeira Sacra, tamén se sabe aproveitar a pendente que leva a auga. Á beira do Regato Xábrega, en Sober, os Muíños dos Chancís suman 28, algúns deles recuperados. A ruta é curta pero ten moita varanda e miradoiro para gozar da paisaxe.
Na provincia de Ourense, terra de termas, tamén hai moito muíño de auga. Un exemplo de ruta curta máis con moito encanto é a dos Muíños de Castro Caldelas. Non chega aos 5 km ida e volta. No muíño de Labeco, que está restaurado e se pode visitar, comeza a senda fluvial do río Edo. É unha zona chea de árbores autóctonas e rochas graníticas. Tamén están aquí os muíños da Costa do Vao. A ruta remata na área recreativa da Ponte das Táboas.
Para rematar, na comarca do Ribeiro agárdanos a Ruta dos muíños de Carballeda de Avia. É unha ruta circular de sendeiros conectados que pasa pola Veronza e As Fermosas, o punto máis alto.
